آب ژاول

سفید کننده ها انواع گوناگونی دارند که همه ی آن ها برای از بین بردن لکه ها و تمیز سازی سطوح مورد استفاده قرار می گیرند. یکی از معروف ترین سفید کننده ها سدیم هیپوکلریت ( آب ژاول) می باشد. این ماده خود جامد است اما با انحلال نمودن این ترکیب در آب از آن محلول های سفید کننده ی قوی تهیه می نمایند . این ماده به صورت رقیق با غلظت های (3٪ تا 6٪) یا غلیظ (50٪ برای مصارف صنعتی یا کلر زنی استخر) مورد استفاده قرار می گیرد.

ماده ی فوق کاربرد عمده ای به عنوان شوینده های خانگی دارد و به دلیل آنکه  اولین زمینه های تولید آن در ژاول پاریس توسط برتولت ابداع گردید با نام آب ژاول (Javel Water) نیز شهرت دارد. پتاسیم هیپوکلریت که اولین ماده ی سفید کننده ی شناخته شده در آن زمان بود، برای اولین بار در سال 1785 توسط برتولت با عبور گاز کلر از محلول پتاس ( پتاسیم کربنات) تولید گردید. بعد ها آنتونی لابراک محلول پتاس را با محلول سدیم هیدروکسید که ارزان تر بود جایگزین نمود و محلول سدیم هیپوکلریت را تولید کرد.

اولین شرکتی که این ماده را به بازار معرفی نمود شرکت ژاول بود و آن را ( eau de Javel) نامید.

در ابتدا سدیم هیپوکلریت تنها برای سفید سازی پنبه مورد استفاده قرار می گرفت اما با سپری شدن زمان این ترکیب کم کم به یک ماده ی محبوب در صنایع گوناگون تبدیل گردید.

امروزه ماده ی تمیز کننده ی سدیم هیپوکلریت همچنان با نام آب ژاول شناخته میشود.

از مزایای استفاده از هیپوکلریت سدیم ، کم هزینه بودن ، اثربخشی و ایمنی آن است.

خواص:

• این ماده دارای خواص ضد باکتری و قارچ کش در برابر میکروارگانیسم ها می باشد. به عنوان مثال 20 میلی لیتر محلول با غلظت 1.3 درصد از این ترکیب موجب غیر فعال شدن 20 میکروگرم آفلاتوکسین خالص می شود. با این حال بعد از فرایند غیر فعال سازی حتما از استون استفاده می شود زیرا ، یک محصول جانبی سرطان زا ، 2،3-دی کلرول آفلاتوکسین B1 ، از فرآیند غیر فعال سازی آفلاتوکسین توسط این ماده تشکیل می شود.
• ترکیب فوق با غلظت 3 الی 5 درصد می تواند سبب غیر فعال سازی مایکوتوکسینهای تریکوتسن شود.
• فرمول شیمیایی وایتکس : وایتکس یا همان سفید کننده حاوی 5 درصد هیپوکلریت سدیم (با فرمول شیمیایی NaClO) می باشد. زیرا غلظت های بالا تر از این ترکیب می تواند بخارات سمی فراوانی تولید نماید.
• به طور کلی مواد شیمیایی حاوی کلر خاصیت ضد عفونی کنندگی دارند و می توانند عملکرد موثری در برابر باکتری ها ، ویروس ها و… داشته باشند.
• محلول این ترکیب زرد کم رنگ می باشد و بویی مشخص دارد.
• آب ژاول مورد استفاده در شوینده های خانگی معمولا حاوی محلول 5 درصد هیپوکلریت سدیم  ( با pH 11) می باشد. غلظت های مختلفی از این ترکیب وجود دارد که هر کدام می تواند اثر بخشی زیادی را از خود نشان دهد. این ماده اگر غلیظ تر باشد ، حاوی غلظت 10-15٪ هیپوکلریت سدیم (با pH حدود 13 است ). لازم به ذکر است که غلظت های بالا تر از 5 به دلیل خورنده و سوزاننده تر بودن نیاز به رعایت نکات ایمنی بیشتری دارند.
• این ماده ناپایدار است و با سرعت 0.75 گرم در هر روز سبب تبخیر کلر موجود می گردد. این اتفاق زمانی رخ می دهد که هیپوکلریت سدیم در معرض اسید ها (مانند اسید فسفریک) ، نور خورشید ، برخی فلزات و گازهای سمی و خورنده از جمله گاز کلر قرار بگیرد.

واکنش با آب

NaOCl + H2O → HOCl + NaOH-

از واکنش این ماده با آب HOCl تشکیل می گردد. سپس این ماده تجزیه و به HCl و O تجزیه می شود. اتم اکسیژن تولید شده یک اکسید کننده بسیار قوی است و همین امر موجب گردیده است که سدیم هیپوکلریت به عنوان اکسنده شناخته شود.

مسمومیت با کلر:

آب ژاول ( وایتکس) به دلیل داشتن کلر و مصارف خانگی متعدد می تواند مسمومیت های زیادی را در پی داشته باشد. از مخلوط نمودن این ترکیب با جوهر نمک به شدت خود داری نمایید زیرا باعث آزاد سازی مقادیر بالایی کلر می گردد که می تواند فرد را دچار مسمومیت با کلر نماید. همچنین توصیه می شود هنگام کار با این ماده ، محل مورد استفاده از تهویه ی مناسب برخوردار باشد و افراد با مشکلات قلبی و ریوی حتی الامکان از قرار گیری در معرض این ماده خود داری نمایند. زیرا کلر موجود می تواند تنگی نفس های خفیف تا شدید را در برخی افراد موجب شود.

کاربرد ها:

• علاوه بر کاربرد های خانگی این ماده به عنوان سفید کننده، از آن در تصفیه ی آب نیز به وفور استفاده می نمایند. این ماده می تواند باکتری ها، ویروس ها و بوی نامطبوع موجود در آب را از بین ببرد.
• کلر زنی یکی از متداول ترین روش ها برای تصفیه ی آب آشامیدنی می باشد که  از Calcium hypochlorite و سدیم هیپوکلریت به دست می آید.
• این ماده کاربرد های عمده ای دارد که از آن جمله می توان به کشاورزی ، صنایع شیمیایی ، صنایع رنگ و آهک ، صنایع غذایی ، صنایع شیشه سازی ، صنایع کاغذ سازی ، صنایع دارویی ، صنایع دفع زباله و… اشاره نمود
• در صنعت نساجی این ماده می تواند سبب سفید سازی منسوجات استفاده شود.
• افزودن این ماده به فاضلاب های صنعتی موجب کاهش بوی موجود می گردد.
• هیپوکلریت، گاز هیدروژن گوگرد  (SH) و آمونیاک  (NH3) را خنثی می کند.
• این ماده برای سم زدایی حمام های سیانور مورد استفاده در صنایع فلزی نیز استفاده می شود.
• از این ماده می توان برای جلوگیری از رشد جلبک و قارچ در برج های خنک کننده استفاده نمود.
• تمیز سازی و ضد عفونی نمودن سطوح در منازل بیشتر با کمک وایتکس صورت می گیرد
• در دندان پزشکی از این ترکیب برای شست و شوی کانال ریشه ی دندان ها استفاده می شود( ای ماده بر اساس مدت زمان مورد استفاده، دما و غلظت تاثیرات مختلفی بر روی دندان خواهد داشت). قرار گرفتن در زمان طولانی مدت سدیم هیپوکریت 0.5 درصد با دندان ها می تواند در خوش بینانه ترین حالت تنها سبب از بین بردن عاج دندان شود.

میزان ضد عفونی کنندگی این ماده چقدر است؟

سفید کننده های غیر کلر که خاصیت اکسید کنندگی دارند نیز می توانند بعنوان ضد عفونی کننده در برخی از سطوح استفاده شوند اما نسبت به سفید کننده های حاوی کلر قدرت کمتری دارند. سفید کننده کلر ، در صورت استفاده صحیح ، یک ماده ضد عفونی کننده بسیار عالی می باشند

به طور کلی وایتکس ضد عفونی کننده و سفید کننده ای بسیار قوی به حساب می آید. سدیم هیپوکلریت که ترکیب اصلی این محصولات را تشکیل می دهد در از بین بردن باکتری ها ، قارچ ها و ویروس ها از جمله ویروس آنفلوانزا  بسیار موثر واقع می شود. معمولا توصیه می شود این مواد را در حالت رقیق 10 الی 60 دقیقه بر روی سطوح قرار دهید تا سطح تمیز و عاری از میکروب شود.

این ماده اکسید کننده ای قوی است و هنگامی که با ویروس ها ، باکتری ها ، کپک ها یا قارچ ها در تماس باشد ، مولکول های موجود در میکروب ها را اکسید می کند و آنها را می کشد.

علاوه بر این دانشمندان بر این باورند که اسید هیپوکلروز که با افزودن هیپوکلریت سدیم به آب تشکیل می شود می تواند دیواره سلولی برخی از میکروب ها را تجزیه و سطوح را از وجود آن ها پاک نماید

اکثر سفید کننده های موجود حاوی 5 درصد سدیم هیپوکلریت( 50000 ppm کلر) می باشند .

این مواد قبل از استفاده رقیق می شوند. برای این منظور معمولا رقیق سازی 1 به 100 توصیه می گردد (1 پارت وایتکس با 99 پارت آب سرد مخلوط گردد).

نکته: برای رقیق سازی حتما از آب سرد استفاده کنید، آب گرم می تواند سبب تجزیه ی سدیم هیپوکلریت و کاهش اثر گذاری آب ژاول شود.

نکاتی که پیش از استفاده باید به آن توجه نمایید:

سفید کننده هایی مثل محصول فوق می توانند رنگ سطوح را از بین ببرند. در نتیجه برای ضد عفونی کردن لباس های رنگی و یا سطوح رنگی به هیچ عنوان توصیه نمی گردند.

از برخورد این ماده با چشم ها به شدت بپرهیزید و در صورتی که این ماده با چشمتان تماس پیدا کرد آن را به خوبی به مدت 15 دقیقه با آب شست و شو دهید.

این ماده با گذر زمان تجزیه می شود و از میزان اثر بخشی آن کاسته می شود. در نتیجه سعی کنید محلول های رقیقی که میسازید را روزانه مصرف کنید و آن ها را بیشتر از 24 ساعت نگهداری نکنید.

مواد آلی می توانند سبب از بین رفتن خاصیت وایتکس شوند. در نتیجه پیش از استفاده از این ماده سطوح را از وجود مواد آلی پاک کنید.

ترکیب کردن شوینده ها خوب یا بد؟

سوالی که ذهن بسیاری از بانوان خانه دار را به خود مشغول نموده این است که آیا ترکیبات شوینده های مختلف مفید است و باعث بهبود خاصیت و افزایش پاک کنندگی آنها می شود؟

نکته ای که نباید هیچگاه به آن بی توجه بود این است که اصولا ترکیب هیچ شوینده ای با محصول دیگر قدرت پاک کنندگی آن را افزایش نمی دهد،بلکه این کار ممکن است بهای سنگینی برای سلامتی انسان داشته باشد.در ادامه چند مورد از اثرات این اختلاط های  نا به هنجار را بررسی می کنیم:

1- مخلوط نمودن وایتکس و آمونیاک بخارات سمی گاز کلروامین را تولید می کند

آمونیاک و وایتکس هر دو از مواد شیمیایی رایجی هستند که به عنوان شوینده مورد استفاده قرار می گیرند. هر دوی این مواد خود به تنهایی می توانند به منظور تمیز سازی سطح استفاده شوند اما زمانی که با یکدیگر ترکیب می گردند منجر به تولید بخارات کلرو امین می گردند و یا ماده ی سمی هیدرازین را تولید می کنند.

اما عوارض آن چیست؟ کلرامین چشم و سیستم تنفسی شما را می سوزاند و می تواند منجر به آسیب اندام های داخلی شود. اگر آمونیاک کافی در مخلوط وجود داشته باشد ، ممکن است هیدرازین تولید شود. هیدرازین نه تنها سمی است بلکه خاصیت انفجاری نیز دارد (نه به صورت ناخالص).  این دو ماده را ممکن است با مخلوط نمودن شوینده های حاوی این دو ترکیب و یا استفاده از سفید کننده کلر برای ضد عفونی کردن آب حاوی مواد آلی (تمیز سازی حوضچه ها و…) ، به صورت تصادفی با یکدیگر مخلوط کنید.

ترجیحا هیچ شوینده ای را با یکدیگر مخلوط نکنید

واکنش ها:

سدیم هیپوکلریت موجود در شوینده ها تجزیه می شود و اسید کلریدریک را به وجود می آورد

NaOCl → NaOH + HOCl

HOCl → HCl + O

سپس آمونیاک برای تشکیل کلروامین واکنش می دهد

NaOCl + 2HCl → Cl2 + NaCl + H2O

2NH3 + Cl2 → 2NH2Cl

اگر آمونیاک بیش از حد موجود باشد (بسته به میزان اختلاط ) ، هیدرازین تولید می شود. همانطور که گفته شد هیدرازین ناخالص تمایل به منفجر شدن ندارد ، اما می تواند مایع گرم و شیمیایی ناشی از اختلاط را که سمی می باشد ، بجوشاند و به اطراف پراکنده نماید.

2NH3 + NaOCl → N2H4 + NaCl + H2O

2- مخلوط نمودن وایتکس و رابینگ الکل می تواند منجر به تشکیل کلروفرم شود

هیپوکلریت سدیم موجود در سفید کننده های خانگی با اتانول یا ایزوپروپانول موجود در رابینگ الکل واکنش نشان می دهد و کلروفرم را ایجاد می کند.علاوه بر این مواد شیمیایی دیگری مانند کلرواستون ، دی کلرواستون و اسید هیدروکلریک از واکنش این دو تمیز کننده می تواند حاصل گردد.

در روز های اخیر به دلیل شیوع ویروس کرونا برخی از افراد ناآگاه به منظور بهبود ضدعفونی نمودن سطح وایتکس را با الکل مخلوط می نمایند که در نتیجه ی آن مسمومیت های زیادی حاصل گشته است

عوارض آن چیست؟ استشمام بیش از حد کلروفرم می تواند مشکلات تنفسی زیادی را برای شما در پی داشت باشد. اسید کلریدریک تولیدی از این واکنش سبب سوختگی پوست و اجزای بدن شما می شود. در مجاورت قرار گرفتن با این مواد در نهایت می تواند سبب ایجاد سرطان و سایر بیماری ها شود.

با گذشت زمان ، کلروفرم در حضور اکسیژن موجود در هوا به فسژن ، دی کلرومتان ، مونوکسید کربن ، فرمیل کلرید ، دی اکسید کربن و کلرید هیدروژن تجزیه می شود. این مواد نیز سمی می باشند به طوری که فسژن در جنگ جهانی اول به عنوان اسلحه شیمیایی مسئول 85 درصد از تلفات ناشی از سلاحهای شیمیایی در جنگ جهانی اول بوده است.

در صورتی که این مواد را با یکدیگر مخلوط کردید لازم است تا برای دفع پسماند ، مخلوط تولید شده را به مقدار زیادی آب مخلوط کنید و سپس دور بریزید.

3- مخلوط سفید کننده و استون منجر به تولید کلروفرم می شود

واکنش این دو ماده می تواند منجر به تولید کلروفرم شود که عوارض آن در بالا ذکر گردیده است.

3NaClO + C3H6O → CHCl3 + 2NaOH + NaOCOCH3

4-ترکیب کردن سفید کننده و سرکه منجر به تولید گاز کلر می شود

این دو ماده از دیگر شوینده هایی هستند که نباید با یکدیگر مخلوط شوند. سفید کننده یا همان وایتکس یک ماده شیمیایی بسیار واکنش پذیر است که نباید با دیگر پاک کننده ها مخلوط شود. برخی از افراد سفید کننده و سرکه (اسید استیک) را برای افزایش قدرت تمیز کردن مواد شیمیایی مخلوط می کنند. این کار منجر به آزاد سازی گاز کلر و مسمومیت های آن می شود. توجه نمایید که سایر اسید ها مانند آبلیمو (اسید سیتریک)  و یا سایر شوینده های مورد استفاده حاوی اسید از جمله جوهر نمک را با این شوینده هرگز مخلوط نکنید.

عوارض آن چیست؟ گار کلر می تواند بسیار سمی باشد. کلر به پوست ، غشاهای مخاطی و دستگاه تنفسی حمله می کند. در بهترین حالت ، شما را به سرفه می اندازد و چشم ، بینی و دهان را تحریک می کند. اگر در معرض غلظت بالایی  از این گاز قرار بگیرید و یا قادر به رسیدن به هوای تازه نباشید ، می تواند منجر به ایجاد سوختگی شیمیایی شود و یا مرگ را در پی داشته باشد.

5-واکنش سرکه و پراکسید منجر به تولید پراستیک اسید می شود

ممکن است شما وسوسه شوید که مواد شیمیایی را برای ساختن یک محصول قدرتمندتر مخلوط کنید ، اما مخلوط نمودن این مواد شیمیایی می تواند بدترین گزینه ی انتخابی باشد هرگز شوینده ها را با یکدیگر مخلوط نکنید. سرکه (اسید استیک ضعیف) برای تولید اسید پراستریک با پراکسید هیدروژن ترکیب می شود. با اینکه ماده شیمیایی حاصله یک ماده ضد عفونی کننده قوی تر است ، اما می تواند مخرب و خطرناک باشد . بنابراین شما با اختلاط مواد شیمیایی خانگی نسبتاً بی خطر، آن ها را به ماده ای خطرناک تبدیل می کنید.

عوارض آن چیست؟ اسید پراستیک می تواند چشم و بینی شما را تحریک کند و سبب ایجاد  سوختگی شود.

بعد از مطالعه موارد بالا همچنان پیشنهاد می کنیم محصولات شوینده خانگی را با هم مخلوط نکنید